همین ابتدا بگوییم که این کلمۀ «هِکَسره» چند سالی میشود که باب شده است. خیلی از اهالی فن میگویند که این یک اشتباه مصطلح است که ای کاش نبود! اینکه چگونه از هکسره استفاده کنیم و چه موقع استفاده نکنیم چیزی است که تقریباً در هر نوع متنی ما را درگیر خود خواهد کرد.

در این مقاله سعی میکنیم یک بار برای همیشه هکسره را یاد بگیریم. روشهایی که ذکر میشود دارای استثنائاتی نیز هست و بهترین کار، استفاده از ترکیبی از این روشهاست.
این هکسره که میگویند چیست؟ اصلاً چرا اشتباه میشود؟
زبان فارسی تعداد زیادی تکواژ با صدای e دارد. همین موضوع باعث میشود تا در استفاده از «–ِ» و «ه» دچار اشتباه شویم. در نگارش فارسی، کسره «–ِ» و حرف «ه» به یک صورت تلفظ میشوند و به آن هکسره میگویند. در ادامه به بررسی چند روش برای تشخیص نحوۀ درستنویسی هکسره خواهیم پرداخت تا ببینیم «حاله من» درست است یا «حالِ من»!

با ما همراه باشید.
اگر به جای «ه» از «است» استفاده کنیم جمله درست باقی میماند؟
اگر هنگام استفاده از هکسره جواب سوال بالا مثبت بود، پس استفاده از حرف «ه» در آخر کلمۀ مورد نظر درست است، در غیر این صورت باید «ه» را حذف کنیم. مثلا وقتی میگوییم «ظاهرش بده» با حذف «ه» از آخر کلمۀ «بده» و جایگذاری «است» جمله تبدیل به «ظاهرش بد است» میشود که کاملاً صحیح است؛ اما اگر بنویسیم «ماشینه خارجی خراب شد» اشتباه است؛ چرا که با حذف «ه» جمله تبدیل به «ماشین است خارجی خراب شد» میشود که اصلاً معنایی ندارد، پس « ماشینِ خارجی خراب شد» صورت درست آن است.

البته توجه داشته باشید این روش استثنائاتی نیز دارد. در مواردی که «ه» به عنوان معرفه استفاده میشود، این روش کار نمیکند. «ه» برای معرفه در واقع در کلماتی مانند «خانمه، پسره» هستند و «اون خانمه از اینجا رد شد» منظورمان خانمی است که میشناسیم. اگر بگوییم «اون خانم است از اینجا رد شد» معنی جمله اشتباه میشود، اما باز هم استفاده از «ه» صحیح بوده و هکسره به درستی رعایت شده است.
یک کاما میتواند راهگشای مشکل هکسره باشد!
اگر بعد از به کار بردن «ه»، کلمۀ دیگری بیاید،. به طوری که آن دو کلمه به هم مرتبط باشند، استفاده از هکسره اشتباه است و باید آن را حذف کرد. مثلا وقتی میگوییم «سازه بدی داری» اشتباه است، چون دو واژهی «ساز» و «بدی» به هم مرتبطند و استفاده از «ه» بین این دو کلمه اشتباه است. پس به صورت « سازِ بدی داری» درست است و هکسره لازم نیست. مثلاً در تصویر زیر، کلمۀ تایید به اشتباه تاییده نوشته شده است، که با روش ذکر شده میتوان آن را اصلاح کرد.

اما اگر بعد از «ه» مکث کنیم و واژهی بعدی با این کلمه مرتبط نباشد میتوانیم از «ه» استفاده کنیم. نکتهی دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم این است که اگر بتوان بعد از «ه» کاما (،) قرار دهیم، استفاده از آن کاملاً درست است. برای مثال وقتی میگوییم «تمام حرفت درسته»، درست است؛ چون بعد از «درسته» میتوان مکث کرد و علامت کاما هم گذاشت.
آخر جمله هم به کمک میآید!
اگر هکسره در آخر جمله بود، حتما باید «ه» استفاده شود. این روش به اولین روشی که بالاتر گفتیم بسیار مرتبط است. مثلا وقتی میگوییم «اسم پسرش آراده» کاملا درست است. چون «آراده» در پایان جمله آمده است و صورت کتابی آن میشود «اسم پسرش آراد است». مسلماً «اسم پسرش آرادِ» صورت غلط این مورد خواهد بود.

نکتهای بسیار مهم در این مورد، کلماتی هستند که «ه» جزء خود کلمه است و بدون آن اشتباه است. مثلا نقاره، پیاله، خانه … . برای تشخیص این کلمات کافیست آنها را با حرف «ی» بعد از آنها بخوانید و اگر درست بودند پس میتوانید از «ه» استفاده کنید. مثلا عصارهی آن، خانهی روستایی، نقارهی زیبا. این عبارتها کاملا درست هستند.
ممنون از مقاله خوبتون
یه سوال داشتم، آیا تو کلمه “خانه” اون “ه” آخر هکسره محسوب میشه؟
خواهش میکنم.
نه هکسره محسوب نمیشه و در واقع جزئی از خود کلمه هست.
تصویر فیش بانکی صحیح است، به همان قاعده ی “ه” جزء خود کلمه بودن. در رسید بانک، احتمالا منظور از تاییده، تائیدیه بوده است. در این صورت در کلمه تائیدیه (confirmation)، ه جزء کلمه است. منظور در رسید بانک تائیدِ تراکنش (confirming) نیست. در حقیقت رسید بانک این طور خوانده می شود: رسیدِ دیجیتالیِ تائیدیه(ی) تراکنش. در این صورت اشتباه بانک در حذف ی پیش از ه، و حذف ی پس از ه (ی میانجی) است، نه در هکسره.
سلام و عرض ادب
یک دنیا ممنون بابت توضیحاتتون.
حرفتون کاملا درسته.
سلام.
استاد من بین «ی» کسره با «ه» کسره خیلی درگیری دارم. مثل این جمله: این زندگی اونه یا این زندگیه اونه. کدوم نوشتار درسته در جمله؟
یا این یکی: این چیزی که داری یا این چیزیه که داری. کدوم نوشتار درسته؟
اگه میشه حتما جواب بدین خیلی مهمه.
سلام و عرض ادب
«این زندگی اونه» درسته.
در مورد جملۀ دوم «این چیزیه که داری» درسته.
موفق باشید.
بسیار عالی!
سلام. ممنون. تا حدودی راهگشا بود. ضمن اینکه فرهنگستان، پیشناهد حذف “ه” رو داده. ( ویراستیار). در مورد پیوسته و جدانویسی هم دوست داشتم بدونم. ممنون. به نظر شما جدا نویسی درسته یا جدانویسی؟
سلام وقت بخیر.
جدانویسی درسته، چون که یک کلمه مرکب محسوب میشه.
موفق باشید.
“قربون شکل ماه هر چی مرده” درسته دیگه، چوا ه رو نذاشته تو خوشنویسی؟
چون مفهومش اینه، هرچی که مرد است
نذاشته دیگه، ما هم برای همین اون عکس رو گذاشتیم. :))))
بسیار متشکر و سپاسگزارم؛ مطلب دقیق، زیبایی و کاربردیای بود. لطفاً راجع به همزه و موارد استفاده از اون هم بنویسید هرچند این موارد در کتاب های درسی هم عنوان شده اما میخواستم بدونم آیا استانداردی از طرف وب وجود داره؟ مثلاً همین عبارتِ عصارهی آن به این شکل باید نوشته بشه یا به این شکل با ه همزهدار؟ عصارة آن و اینکه بین این دوکلمه در حالت دوم با ه همزه دار باید نیم فاصله بزاریم یا فاصله؟ ممنون میشم اگه در این مورد بنده رو راهنمایی بفرمایید.
سلام، وقت بخیر
مواردی که گفتید رو حتماً در پستهای بعدی پوشش خواهیم داد.
متاسفانه موردی که بهش اشاره کردید، درست مثل چند ایراد مصطلح دیگر، استاندارد کاملاً واحدی ندارند؛ مثلاً برخی از دستورنویسان عصارهی به عصارۀ ترجیح میدن.
پیشنهاد میکنیم کتاب «غلط ننویسیم» از ابوالحسن نجفی رو حتماً مطالعه کنید، بسیاری از این مواردی رو پوشش دادند.