همین ابتدا بگوییم که این کلمۀ «هِکَسره» چند سالی می‌شود که باب شده است. خیلی از اهالی فن می‌گویند که این یک اشتباه مصطلح است که ای کاش نبود! اینکه چگونه از هکسره استفاده کنیم و چه موقع استفاده نکنیم چیزی است که تقریباً در هر نوع متنی ما را درگیر خود خواهد کرد.

در این مقاله سعی می‌کنیم یک بار برای همیشه هکسره را یاد بگیریم. روش‌هایی که ذکر می‌شود دارای استثنائاتی نیز هست و بهترین کار، استفاده از ترکیبی از این روش‌هاست.

این هکسره که می‌گویند چیست؟ اصلاً چرا اشتباه می‌شود؟

زبان فارسی تعداد زیادی تکواژ با صدای e دارد. همین موضوع باعث می‌شود تا در استفاده از «–ِ» و «ه» دچار اشتباه شویم. در نگارش فارسی، کسره «–ِ» و حرف «ه» به یک صورت تلفظ می‌شوند و به آن هکسره می‌گویند. در ادامه به بررسی چند روش برای تشخیص نحوۀ درست‌نویسی هکسره خواهیم پرداخت تا ببینیم «حاله من» درست است یا «حالِ من»!

با ما همراه باشید.

اگر به جای «ه» از «است» استفاده کنیم جمله درست باقی می‌ماند؟

اگر هنگام استفاده از هکسره جواب سوال بالا مثبت بود، پس استفاده از حرف «ه» در آخر کلمۀ مورد نظر درست است، در غیر این صورت باید «ه» را حذف کنیم. مثلا وقتی می‌گوییم «ظاهرش بده» با حذف «ه» از آخر کلمۀ «بده» و جایگذاری «است» جمله تبدیل به «ظاهرش بد است» می‌شود که کاملاً صحیح است؛ اما اگر بنویسیم «ماشینه خارجی خراب شد» اشتباه است؛ چرا که با حذف «ه» جمله تبدیل به «ماشین است خارجی خراب شد» می‌شود که اصلاً معنایی ندارد، پس « ماشینِ خارجی خراب شد» صورت درست آن است.

البته توجه داشته باشید این روش استثنائاتی نیز دارد. در مواردی که «ه» به عنوان معرفه استفاده می‌شود، این روش کار نمی‌کند. «ه» برای معرفه در واقع در کلماتی مانند «خانمه، پسره» هستند و «اون خانمه از اینجا رد شد» منظورمان خانمی است که می‌شناسیم. اگر بگوییم «اون خانم است از اینجا رد شد» معنی جمله اشتباه می‌شود، اما باز هم استفاده از «ه» صحیح بوده و هکسره به درستی رعایت شده است.

یک کاما می‌تواند راهگشای مشکل هکسره باشد!

اگر بعد از به کار بردن «ه»، کلمۀ دیگری بیاید،. به طوری که آن دو کلمه به هم مرتبط باشند، استفاده از هکسره اشتباه است و باید آن را حذف کرد. مثلا وقتی می‌گوییم «سازه بدی داری» اشتباه است، چون دو واژه‌ی «ساز» و «بدی» به هم مرتبطند و استفاده از «ه» بین این دو کلمه اشتباه است. پس به صورت « سازِ بدی داری» درست است و هکسره لازم نیست. مثلاً در تصویر زیر، کلمۀ تایید به اشتباه تاییده نوشته شده است، که با روش ذکر شده می‌توان آن را اصلاح کرد.

اما اگر بعد از «ه» مکث کنیم و واژه‌ی بعدی با این کلمه مرتبط نباشد می‌توانیم از «ه» استفاده کنیم. نکته‌ی دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم این است که اگر بتوان بعد از «ه» کاما (،) قرار دهیم، استفاده از آن کاملاً درست است. برای مثال وقتی می‌گوییم «تمام حرفت درسته»، درست است؛ چون بعد از «درسته» می‌توان مکث کرد و علامت کاما هم گذاشت.

آخر جمله هم به کمک می‌آید!

اگر هکسره در آخر جمله بود، حتما باید «ه» استفاده شود. این روش به اولین روشی که بالاتر گفتیم بسیار مرتبط است. مثلا وقتی می‌گوییم «اسم پسرش آراده» کاملا درست است. چون «آراده» در پایان جمله آمده است و صورت کتابی آن می‌شود «اسم پسرش آراد است». مسلماً «اسم پسرش آرادِ» صورت غلط این مورد خواهد بود.

نکته‌ای بسیار مهم در این مورد، کلماتی هستند که «ه» جزء خود کلمه است و بدون آن اشتباه است. مثلا نقاره، پیاله، خانه … . برای تشخیص این کلمات کافی‌ست آن‌ها را با حرف «ی» بعد از آن‌ها بخوانید و اگر درست بودند پس می‌توانید از «ه» استفاده کنید. مثلا عصاره‌ی آن، خانه‌ی روستایی، نقاره‌ی زیبا. این عبارت‌ها کاملا درست هستند.