انواع ویرایش: برای ویرایش متن باید چه مراحلی را پشت سر بگذاریم؟

وقتی صحبت از ویرایش می‌شود، ذهنمان به سرعت به سمت اصلاح اشتباهات املایی و ایرادات نگارشی و دستوری می‌رود. اما تمام ابعاد ویراستاری در این موارد خلاصه نمی‌شود.

قبل از اینکه یک کتاب به دست شما برسد، انواع ویرایش را طی کرده و چیزی که می‌خوانید، طبیعتاً باید بدون ایراد باشد. (البته که همیشه این‌طور نیست!)

قصد داریم در این مقاله مبحث ویرایش و مراحل آن را بررسی کنیم و وظایف هر ویراستار را ذکر کنیم؛ با ما همراه باشید.

ویرایش چیست؟

کلمۀ ویرایش از مصدر فارسی ویراستن گرفته شده و چندان قدیمی نیست. معادل انگلیسی این کلمه Editing است.

به مجموعه فعالیت‌هایی که متنی را برای مخاطب ساده، روان و قابل ‌درک کند، ویرایش گفته می‌شود؛ این فعالیت‌ها اصول و مراتب خاصی دارد؛ ویرایش تخصصی یک متن کار هر کسی نیست و باید آن را به یک ویراستار خبره با دانش کافی سپرده شود.

چرا نباید ویرایش را نادیده گرفت؟

هیچ‌کس نمی‌تواند منکر خطاهای انسانی شود؛ هر چقدر هم که فرد اصول درست را بداند و دانش لازم را داشته باشد، باز هم هر متنی نیازمند ویراستاری است.

نویسنده‌های زیادی هستند که عادات فردی خود را در نوشته‌ها پیاده می‌کنند؛ می‌توان گفت آن مطلب دیگر برای همه قابل‌فهم یا دوست‌داشتنی نخواهد بود. برای مثال، ممکن است منِ نوعی، در سبک نگارش خود زیاد از علائم نگارشی استفاده کنم، یا با جملات طولانی حواس خواننده را از اصل مطلب دور کنم.

در این مواقع متن مورد نظر حتماً به ویراستاری نیاز خواهد داشت، چراکه ممکن است فرد دچار نزدیک‌بینی شده باشد و حتی متوجه ایراد متنی که نوشته نباشد.

احتمالاً برای شما هم پیش آمده جمله‌ای بنویسید که از نظر خودتان منظور را به‌خوبی می‌رساند؛ اما وقتی مخاطب آن را می‌خواند به‌شکلی که باید تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد. این موضوع به این خاطر است که شما با تصویری که در ذهن خود دارید، درحال نوشتن جمله هستید و وقتی آن را می‌خوانید از پس درکش هم برمی‌آیید؛ اما خواننده این تصویر را در ذهن ندارد!

بنابراین اگر یک ویراستار کار نهایی را بررسی کند، این ایرادات را تا حد زیادی برطرف خواهد شد.

چه زمانی متن را ویرایش نمی‌کنیم؟

آیا باید تمام متون را ویرایش کنیم؟ چه زمانی یک متن را ویرایش نمی‌کنیم؟ پاسخ این سوال این است که نوع متن اهمیت زیادی در این موضوع دارد.

نمونه‌خوانی یا همان پروف‌ریدینگ تقریباً برای تمام آثار ضروری است؛ اما برای ویرایش فنی و محتوایی مسئله فرق می‌کند.

هر چه یک اثر ادبی‌تر باشد، ویرایش باید کمتر باشد؛ مثلاً شعرها نیازی به ویرایش ندارند! در دیوان شاعران حتی یک کلمه نباید جابجا شود. در متون ادبی و داستان هم باید به سبک نویسنده توجه داشت، مخصوصا در دیالوگ‌ها.

برعکس، هر چقدر متن علمی‌تر باشد، ویرایش باید دقیق‌تر انجام شود و حساسیت آن بیشتر است. اغلب نویسنده‌های این آثار علمی، تخصصی در حوزۀ ادبیات و ویراستاری ندارند.

موضوع دیگری که باید به آن توجه کنیم، دانش و تسلط نویسنده است؛ اگر نویسنده فردی آگاه است حتی با خطاهای مسلم هم با احتیاط برخورد می‌کنیم چون به‌درستی از قصد او آگاه نیستیم؛ در این موارد بهتر است مسئله را با خود شخص درمیان بگذاریم و از او راهنمایی بخواهیم.

گاهی هم ناشر و مؤلف دستورالعمل‌های خاصی دارد و اختیاراتی به ویراستار می‌دهد. البته بهتر است اصول درست نگارشی و ضوابط بر درخواست‌های شخصی افراد ترجیح داده شود.

انواع ویرایش

برای یک متن، بسته به زمینۀ آن، انواع ویرایش روی آن پیاده می‌شود؛ ممکن است برای ادیت یک متن لازم باشد از چندین ویراستار مختلف کمک بگیرید.

مراحل ویراستاری عبارت است از:

1. نسخه‌پردازی؛
2. ویرایش محتوایی؛
3. ویرایش علمی؛
4. ویرایش تخصصی؛
5. ویرایش سازمانی؛
6. نمونه‌خوانی.

در ادامه هر کدام از موارد بالا را مفصل بررسی می‌کنیم. 👇

منظور از نسخه‌پردازی یا Copyedit چیست؟

هر انتشارات سندی تحت عنوان شیوه‌نامۀ ویرایش در اختیار نسخه‌پرداز می‌گذارد؛ او باید طبق اصول و معیارهای این شیوه‌نامه، متن را بررسی، تصحیح و ویرایش کند؛ این کار نسخه‌پردازی یا همان ویرایش صوری است.

یک نسخه‌پرداز باید چه چیزهایی بداند؟

🔵 باید انواع کلمات را بشناسد: ساده، مشتق، مرکب و …

🔵 با بخش‌های مختلف یک جمله و ترتیب آن آشنایی کامل داشته باشد.

🔵 معیار درست‌نویسی و قواعد را به‌طور کامل بشناسد.

🔵 غلط‌های رایج نگارشی و املایی (فارسی و یا زبان موردنظر) را بشناسد.

🔵 آشنایی کافی با روش نوشتن اعداد، علائم اختصاری و … را داشته باشد.

🔵 او باید از نحوه ساختاربندی متن، ارجاع‌نویسی، اجزای یک اثر و تنظیم نمودار و جدول و … آگاه باشد.

اگر تمام این موارد به درستی اعمال شود، در مرحلۀ نسخه‌پردازی قسمت قابل‌توجهی از ویرایش اثر انجام می‌شود.

ویرایش محتوایی چیست؟

در این نوع ویرایش، علاوه بر اینکه فعالیت‌های نسخه‌پردازی بر متن پیاده می‌شود، آن را از نظر محتوا هم بررسی می‌کنند. در این مرحله ویراستار باید با دانش متنی که دارد، فهم و درک جملات را برای خواننده ساده کند و در صورت نیاز جملات را تغییر دهد.

در ترجمه هم این موضوع صادق است. برای مثال اگر ویراستار در حال ویرایش یک ترجمه انگلیسی به فارسی است، علاوه بر ویرایش متن ترجمه‌شده، باید متن اصلی را هم بررسی کرده و اشتباهات احتمالی مترجم را رفع کند.

یک ویراستار محتوایی باید چه چیزهایی بداند؟

🔵 با نگارش‌ها و قالب‌های متنوع متن مختلف آشنایی داشته باشد.

🔵 انحرافات دستوری را بشناسد.

🔵 او باید با گونه‌های رایج زبانی و قلمرو کاربردشان آشنا باشد.

🔵 با زبان‌های خارجی آشنا باشد (در صورت پذیرش متن ترجمه‌شده)

ویرایش علمی شامل چیست؟

این نوع ویرایش بیشتر در حوزه علوم خاص مثل رشته‌های علوم انسانی، علوم پایه، فنی و … است و ویراستاران کاملاً تخصصی کار می‌کنند. در ویرایش علمی فرد باید خطاهایی نویسنده در استفادۀ غلط از اصطلاحات علمی را برطرف کند.

دقت کنید که ویراستار مسئولیتی در درستی یا نادرستی مطالب و محتوای علمی اثر ندارد.

ویرایش تخصصی چیست؟

ویرایش تخصصی مانند ویرایش علمی است و ویراستاران متخصص وظیفه دارند متن را از نظر سازگاری با حقایق علمی بررسی کند. این کار مثل کاری است که یک مترجم در ترجمه تخصصی پزشکی انجام می‌دهد، و ویراستار باید دانش تخصصی بالایی درباره موضوع داشته باشد.

ویراستار تخصصی هیچ مسئولیتی نسبت به نسخه‌پردازی و یا ویرایش ایرادات متن ندارد و صرفاً مسئول تایید و یا رد و یا پیشنهادهای اصلاحاتی نسبت به اثر است.

ویرایش سازمانی چیست؟

این مرحله برای چاپ کتاب و نشر آن اهمیت دارد. اکثر سازمان‌های نشر در مراحل آماده‌سازی کتاب، یک بخش را به ویرایش صوری و محتوایی طبق دستورالعمل‌های خود اختصاص می‌دهند.

در این ویرایش تنظیم اجزای پیش از متن اصلی صفحات عنوان، شناسنامه، سخت ناشر، پیشگفتار مؤلف؛ و تنظیم صفحات متن و اجزای آن مانند سرصفحه، نمودارها، تصاویر چنین مواردی انجام می‌شود.

اگر می‌خواهید سراغ ترجمه کتاب بروید، احتمالاً کتاب شما باید این مسیر را بگذراند.

نمونه‌خوانی یا پروف‌ریدنیگ، پایان ویرایش!

در آخرین مرحله، متن نهایی را خوانده و ایرادات نهایی را گوشزد می‌کنند. از آنجایی که نمونه‌خوانی آخرین بخش ویرایش است، دقت و وسواس زیادی می‌طلبد.

نمونه‌خوان یا Proofreader حق ندارد نظر شخصی خود را اعمال کند اما اگر موردی بود که حس کرد به اصلاح نیاز دارد، می‌تواند با گذاشتن یک (؟) در بالای کلمۀ یا جملۀ خاص، متن را برای رفع اشکال برگرداند.

بهتر است کار پروفریدنگ را حتماً شخصی غیر از نویسنده و مؤلف اثر و ویراستاران فنی و ادبی انجام دهد؛ شخصی که متن را نوشته، به صورت ناخودآگاه همه‌چیز را درست می‌خواند و ویراستار فنی درگیر درست‌نویسی و زیباسازی جملات شده و هدف اصلی را فراموش می‌کند.

اگر دوست دارید بیشتر درباره Proofreading بدانید، مقاله زیر را به هیچ عنوان از دست ندهید.

در پایان

امیدوارم کاملاً اهمیت ویرایش را درک کرده و با انواع ویراستاری آشنا شده باشید؛ اگر حس می‌کنید نکته‌ای جامانده، حتماً با ما در میان بگذارید. منتظر نظرات شما هستیم. 🙂