چگونه از علائم نگارشی فارسی استفاده کنیم؟

بخشش لازم نیست اعدامش کنید.

همۀ ما احتمالاً این مثال را زیاد دیده یا شنیده‌ایم و برای خود من به‌شخصه خنده‌دار بود؛ با خود می‌گفتم اهمیت یک علامت نگارشی در حد مرگ و زندگی که نیست! اما خب گاهی هست، مثل همین مثال تکراری!

گاهی پیش می‌آید مترجمان ما در حوزه ترجمه متون انگلیسی به فارسی برای استفادۀ درست از علائم نگارشی به‌اشتباه می‌افتند و یا با تردید از آن‌ها استفاده می‌کنند.

در این مطلب نحوه استفاده از علائم نگارشی فارسی را خواهید آموخت و به شما می‌گوییم با چه میانبرهایی در کیبورد، آن‌ها را تایپ کنید.

استفاده از نقطه در متن فارسی

نقطه را زمانی استفاده می‌کنیم که می‌خواهیم مکث کامل اتفاق بیافتد.

کلید نقطه در کیبورد: کلید مجاور علامت سؤال

موارد استفاده از نقطه:

🔵 در انتهای جمله‌های خبری و عاطفی غیر تأکیدی

خبری: گروه سوم بهترین نتایج را گرفتند.

عاطفی: کاش صلح و آرامش ابدی بود.

نکته: وقتی جملۀ خبری ما شامل یک پرسش باشد، نقطه می‌گذاریم.

از او پرسیدم کجا بودی.

🔵 برای بستن جملات تعجبی و امری غیر تأکیدی از نقطه استفاده می‌کنیم.

تعجبی: چقدر دنیا پیشرفت کرده است.

امری: به تصویر با دقت نگاه کنید.

🔵 پس از نهی مؤدبانه و غیرمستقیم نقطه می‌گذاریم.

خواهش می‌کنم، شرمنده‌ام نکنید.

نکته: اگر جملاتی که حاوی نهی هستند، حالتی دستوری داشته باشند دیگر از نقطه استفاده نمی‌کنیم.

🔵 بعد از کلماتی که در پاسخ به سؤالی می‌آیند، نقطه می‌گذاریم.

– سلام. کجا بودی؟

– سلام. خانه.

🔵 بعد از کلمات اختصاری و اسم مخفف

ه.ش. (هجری شمسی)

ر.ک. (رجوع کنید)

نکته: بین حروف اختصاری فقط نقطه می‌گذاریم و نباید از فاصله استفاده شود.

🔵 در انتهای آدرس و منابع

تهران: خیابان کارگر شمالی، تقاطع بزرگراه گمنام، کوچۀ چهارم.

نخعی، رضا؛ راهنمای پایان‌نامه نویسی؛ چاپ اول، تهران: انتشارت هگمتان، 1377.

🔵 در انتهای پی‌نوشت‌های ارجاعی

زرین‌کوب، عبدالحسین؛ پیشین، 1375: ص 55.

چه موقع نباید از نقطه استفاده کنیم؟

🔴 در انتهای عناوین اصلی و فرعی (حتی اگر به شکل جمله باشند) هیچ علامتی (از جمله نقطه) نمی‌گذاریم.

1. نوشتن آگهی‌های چاپی

1_1 انواع آگهی

2_1 ضوابط یک تبلیغ موفق

🔴 بعد از عنوان کتاب‌ها، مقالات و گزارش‌ها نقطه نمی‌گذاریم.

این‌جا محل دیدار ماست (نوشتۀ جان برجر)

🔴 آخر بیت‌ها یا مصراع‌های یک شعر نقطه استفاده نمی‌شود.

🔴 قبل از کلمات توضیحی و تعلیقی مثل بنابراین، اما، زیرا، بلکه و … نقطه نمی‌گذاریم.

اندیشۀ او روشن است؛ اما ساده نیست.

🔴 حروف اختصاری عناصر در مقالات شیمی نیازی به نقطه ندارند.

H, Fe, Z, …

🔴 اگر حروفی که قصد استفاده از آن را داریم، رایج و مشهور محسوب می‌شود، لزومی ندارد از نقطه استفاده کنیم. (درباره اختصارات دو بخشی هم صدق می‌کند و قسمت دوم بدون نقطه می‌آید.)

ص (صفحه)

ه.ش (هجری شمسی)

🔴 بعد از اختصارات ترکیبی هم نقطه نمی‌گذاریم.

الخ (الی‌آخر)

استفاده از ویرگول در متن فارسی

از رایج‌ترین و کاربردی‌ترین علائم زبان فارسی، ویرگول بوده و به‌طور کلی برای ایجاد مکث در جمله استفاده می‌شود.

کلید ویرگول در صفحه کلید: Shift + T

موارد استفاده:

🔵 به جای «و» عطف در بین کلمات، عبارات و جملات در یک جمله

تفکر، منبع اصلی ثروت، پیشرفت‌های مادی، اکتشافات بزرگ و همۀ کامیابی‌هاست.

نکته 1: اگر تعداد عبارات بیش از سه بود، دو مورد آخر با «و» به هم متصل می‌شوند.

نکته 2: بعضی اوقات برای رفع توهم در عبارات آخر، علاوه بر واو عطف، ویرگول هم می‌آوریم.

علی، بهمن و حسین؛ جهان، خشایار و رضا؛ و مصطفی، شهرام و سیاوش در کلاس به سه گروه سه‌نفره تقسیم شدند.

🔵 برای جداسازی اجزای یک آدرس یا ارجاع از کاما استفاده می‌کنیم.

آدرس: تهران: خیابان کارگر شمالی، تقاطع بزرگراه گمنام، کوچۀ چهارم.

نکته: اگر نام خانوادگی قبل از نام کوچک بیاید، بین آن‌ها ویرگول می‌گذاریم.

فتوحی، محمود

🔵 بین دو کلمه که در یک جمله تکرار شده است و برای خوانایی درست از ویرگول استفاده می‌کنیم.

آن شهر، شهر ارواح بود.

🔵 زمانی که کلمات به اشتباه به‌صورت ترکیب وصفی یا اضافی خوانده می‌شوند از ویرگول استفاده می‌کنیم.

این کتاب، راهنمای معلمان است.

🔵 هر وقت بخواهیم صفتی را در دو دو کلمه معطوف به یکی از آن‌ها نسبت دهیم از ویرگول (به همراه «و» عطف) استفاده می‌کنیم.

پسران، و مردان کهن‌سال

🔵 اگر نهاد در جمله یک ترکیب اسمی و یا مصدر بود، آن را با ویرگول از گزاره جدا می‌کنیم.

یک تصویر خوب، از هزار جمله گویاتر است.

خواستن، توانستن است.

🔵 در جملات مرکب، برای جداسازی جمله پایه و پیرو از کاما استفاده می‌شود.

اگر چه تلاشی نکردم، موفق شدم.

🔵 اگر بخواهیم بخشی از جمله را برای تأکید بیشتر از قسمت دیگر جدا کنیم، از ویرگول استفاده می‌کنیم.

به سؤالات من پاسخ داد، بی‌کم‌و‌کاست.

🔵 بعد از منادا، گروه قیدی ابتدای جمله و قیدهای نفی و اثبات ابتدای جمله

منادا: سعدی، به روزگاران مهری نشسته بر دل

گروه قیدی: پس از سال‌ها، ردی از خشنودی را می‌شد در چهره‌اش دید.

قید نفی/ اثبات: خیر، این‌طور نیست.

🔵 دو طرف بدل

فردوسی، سرایندۀ توانای قرن چهارم هجری، شاهنامه را سرود.

چه موقع نباید از علامت کاما استفاده کنیم؟

🔴 ویرگول را نمی‌توانیم همراه دونقطه، خط فاصله، علامت تعجب، علامت سؤال و نقطه ویرگول آورد.

🔴 قبل از «تا»، قبل و بعد از «که» و بعد از حروف اضافه، آوردن ویرگول نادرست است.

🔴 ویرگول قبل از فعل نمی‌آید (مگر اینکه نشانۀ بدل باشد.).

🔴 ویرگول قبل و بعد از «را» آورده نمی‌شود.

🔴 به جای هر «و» عطفی، نمی‌توان ویرگول آورد.

❌ علی، حسن برادرند

✅ علی و حسن برادرند.

استفاده از دو نقطه در متن فارسی

دو نقطه از نشانه‌های دو وجهی است؛ هم علامتی برای جداسازی است و هم از نشانه‌های مکث موقت محسوب می‌شود. به طور کلی از دو نقطه برای شرح و توصیف کلمات و عبارات قبل از خود استفاده می‌شود.

موارد استفاده:

🔵 قبل از نقل‌قول مستقیم

🔵 برای توصیف و اشاره به جزئیات

این عقیده مبتنی بر اندیشه‌های دو مکتب است: مارکسیسم و کاپیتالیسم.

🔵 بعد از کلمات توضیحی مثل «عبارت است از»، «برای مثال»، «از جمله» و …

راه‌های دستیابی به اهداف بلندمدت فراوان است؛ برای مثال: …

🔵 جداسازی موارد زیر:

محل نشر از دیگر اجزای شناسنامۀ کتاب: تهران: نشر چشمه.

نام مقصد از دیگر اجزای آدرس: تهران: خیابان کارگر.

تفکیک عنوان اصلی و فرعی: غلط ننویسیم: دشواری‌های املای فارسی

چه موقع نباید از علامت دونقطه استفاده کنیم؟

🔴 قبل از نقل‌قول غیرمستقیم

او گفت از سخنان تو بوی سفر می‌شنوم.

🔴 اگر کلمات توضیحی همراه با کسرۀ اضافه آمده باشد دیگر از دو نقطه استفاده نمی‌کنیم.

برای مسافرت وسایل شخصی مانندِ حوله، مسواک، پتو و … لازم است.

استفاده از نقطه ویرگول در متن فارسی

نقطه ویرگول نشانه‌ای برای مکث نسبتاً بلند است؛ این مکث کمی طولانی‌تر از ویرگول و کوتاه‌تر نقطه است.

کلید نقطه ویرگول در صفحه کلید: Shift + Y

موارد استفاده:

🔵 بعد از جمله‌های کاملی که مستقل نیستند، از نقطه ویرگول استفاده می‌کنیم.

امروز او را دیدم. (جملۀ مستقل)

امروز او را دیدم؛ اما … (جملۀ غیرمستقل)

🔵 برای تفکیک عبارت‌های مختلف در یک جملۀ طولانی نقطه ویرگول می‌گذاریم؛ این جملات به نظر مستقل می‌آیند اما در اصل با یکدیگر مرتبط هستند.

با استقرار دمای پرفشار، ابرها پراکنده شدند؛ از شدت بارندگی کاسته شد.

🔵 هر گاه می‌خواهیم ارکان یک لیست (فهرست) یا آدرس را جدا کنیم، نقطه ویرگول استفاده می‌کنیم.

آثار سعدی عبارت است از:

1. گلستان؛
2. بوستان؛
3. قصاید؛
4. غزلیات؛

و …

احمدی گیوی، حسن و دیگران؛ زبان و نگارش فارسی؛ چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات سمت، 1377.

🔵 در جمله‌ای که چند گروه کلمه با ویرگول بهم مرتبط شده‌اند، از نقطه ویرگول برای جداسازی گروه‌ها استفاده می‌کنیم.

علی، بهمن و حسین؛ جهان، خشایار و رضا؛ و مصطفی، شهرام و سیاوش در کلاس به سه گروه سه‌نفره تقسیم شدند.

🔵 در جملات مرکب، هر گاه جمله پایه زودتر از جمله پیرو آمد، بین دو جمله نقطه ویرگول می‌آید.

به مقصد رسیدم؛ اما کمی دیر.

استفاده از گیومه یا نقل‌قول در متن فارسی

گیومه از نشانه‌های دربرگیرنده است و به‌طور کلی برای بیان نقل‌قول‌های مستقیم استفاده می‌شود؛ به همین دلیل آن را به نام نشانه نقل قول هم می‌شناسند.

کلید گیومه در صفحه کلید: Shift + L و Shift + K

موارد استفاده:

🔵 در برگیرنده نقل قول مستقیم.

نکته 1: دو حالت برای چنین جمله‌هایی وجود دارد:

• اگر قبل از نقل‌قول دو نقطه آمده باشد، بعد از بسته شدن گیومه، نیازی نیست نقطه بگذاریم.

نیوتن در قانون سوم خود گفت: «هر عملی، عکس‌العملی دارد.»

• اگر قبل از نقل‌قول دو نقطه نباشد، بعد از بسته شدن گیومه باید نقطه گذاشت.

نیوتن در قانون سوم خود گفت «هر عملی، عکس‌العملی دارد.».

نکته 2: در جملات پرسشی و عاطفی بهتر است از گیومه استفاده شود.

نکته 3: وقتی جمله‌ای از مشاهیر آورده می‌شود، نام صاحب نوشته خارج از گیومه آورده می‌شود.

🔵 هر گاه بخواهیم توجه مخاطب را به عبارتی جلب کنیم، با برجسته‌سازی و قرار دادن آن در گیومه این‌کار را می‌کنیم.

یکی از صور خیال در ادب فارسی، «متناقض‌نما» است.

🔵 ذکر عنوان کتاب، مقالات، پایان‌نامه‌ها، اشعار معروف و نظایر آن.

چه موقع نیازی نیست از علامت گیومه استفاده کنیم؟

🔴 هر گاه نقل قول ما یک جملۀ خبری باشد، استفاده از دو نقطه و گیومه چندان ضروری نیست.

استفاده از پرانتز در متون فارسی

از پرانتز برای جداسازی توضیحات اضافه از دیگر قسمت‌های جمله استفاده می‌شود. حواستان باشد، چیزی در پرانتز قرار می‌گیرد که در صورت حذف به معنای جمله آسیبی نرسد.

میانبرهای پرانتز در صفحه کلیدی: Shift + 0 و Shift + 9

موارد استفاده:

🔵 توضیحات اضافه

🔵 توضیح بیشتر دربارۀ یک کلمه؛ در این فرم، پرانتز به معنی «یا» آورده می‌شود.

در «مثنوی» از نماد آب (دریا) زیاد استفاده شده است.

🔵 برای بیان معنی کلمۀ قبل از خود؛ اینجا پرانتز به معنی «یعنی» است.

عطار در دیوان خود، چندین بار از کلمۀ شوخ (چرک) استفاده کرده است.

🔵 برای اضافه کردن معادل کلمات در زبان‌های دیگر از پرانتز استفاده می‌کنیم.

دو پرانتز (Brackets) یکی از نشانه‌های جداسازی محسوب می‌شود.

🔵 برای توضیح کوته‌نوشت‌ها و اختصارات و یا ذکر صورت مخفف عبارات

سازمان هواپیمایی ملی ایران (هما) تعدادی محدود از هواپیماهای خود را اجاره کرده است.

سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتاب‌های علوم انسانی)

استفاده از علامت سوال در متن فارسی

علامت سوال از نشانه‌های مکث کامل است و به‌طور کلی در انتهای جملات پرسشی می‌آید.

علامت سوال در کیبورد: Shift + /

موارد استفاده از علامت سؤال:

🔵 بعد از جملات پرسشی مستقیم

حال شما چطور است؟

امروز دوشنبه است؟

🔵 برای بیان شک، علامت سؤال را در پرانتز و بعد از قسمتی که دربارۀ آن تردید داریم، می‌گذاریم.

جمعیت ایران در سال 1345 حدود 30 میلیون نفر (؟) بوده است.

🔵 در انتهای جملاتی که باید احساسات دوگانه مثل تعجب و عصبانیت، تنفر و حیرت و … را منتقل کنند، از علامت سوال به همراه نشانۀ عاطفی استفاده می‌کنیم.

چه گفتید؟!

چه موقع نباید از علامت پرسشی استفاده کنیم؟

🔴 بعد از جملات سؤالی غیرمستقیم

گفتم، چرا می‌خندی.

🔴 در انتهای جملات پرسشی خواهشی، مودبانه و دستوری، دیگر از علامت سؤال استفاده نمی‌کنیم. اگر جمله لحنی معمولی داشت از نقطه و اگر تأکیدی بود از علامت تعجب استفاده می‌کنیم.

ممکن است بلند شوید!

دقیقاً بفرمایید چند سال است به این کار مشغولید.

استفاده از علامت تعجب (نشانه عاطفی) در فارسی

نشانۀ عاطفی که به غلط همه آن را با نام علامت تعجب می‌شناسیم، از علائم پرکاربرد زبان فارسی است. از نشانه عاطفی در انتهای جملات و شبه‌ جمله‌هایی که لحن دستوری، تأکید، خطاب و یا احساسات قوی دارند، استفاده می‌شود.

احتمالاً این بخش بیشتر به درد مترجمانی می‌خورد که ترجمه تخصصی متون ادبیات انجام می‌دهند!

علامت تعجب در کیبورد: Shift + 1

موارد استفاده علامت تعجب:

🔵 جملات تعجبی

چه انتظار عجیبی!

🔵 در انتهای جمله‌های تأکیدی از علامت تعجب استفاده می‌کنیم.

تأکیدی: امکان ندارد!

امری تأکیدی: دقت کنید!

نهی: صحبت نکن!

اخطار: خطر مرگ!

نکته: اگر در جمله تأکیدی نباشد و لحن کلام عاطفی معمولی باشد، فقط نقطه می‌گذاریم.

🔵 جملات پرسشی تعجبی

چه عجب!

🔵 جملات استفهامی

استفهام تقریری: در تقدیر چه کسی مرگ نیست!

استفهام انکاری: چه کسی حال ما را درک می‌کند!

استفهام کنایه‌آمیز: می‌دانی چه کار کردی!

🔵 در جملاتی که برای بیان نظر فرد می‌آید، از نشانه عاطفی استفاده می‌کنیم.

سرزنش: خجالت نکش!

تحسین: آفرین!

توهین: احمق!

ترحم: طفلی!

استهزا:  پهلوان پنبه!

نکته: استفاده از چند علامت تعجب کار خوبی نیست.

اشتباهات رایج در نوشتن علائم نگارشی

در نوشتن علائم نگارشی فارسی، معمولاً شاهد 2 نوع اشتباه هستیم! اشتباه اول، استفادۀ نابجا و نادرست از علائم است که با خواندن بخش‌هایی بالایی، یاد گرفتید که چطور باید از علائم نگارشی در متون خود استفاده کنیم.

اشتباه دوم، نوشتن نادرست این علائم است. منظورم چیست؟ ادامۀ این بخش را از دست ندهید!

وقتی می‌خواهید علائم نگارشی مفرد (مثل نقطه، ویرگول و …) را بنویسید، باید آن را بدون فاصله از کلمۀ قبلی نوشته و برای نوشتن کلمۀ بعدی، یک فاصله درج کنید؛ این یکی از اشتباهات رایج است که قبل از علامت نگارشی فاصله گذاشته و یا بعد از آن هیچ فاصله‌ای نمی‌گذارند. به مثال‌ها دقت کنید:

داستان، دربارۀ یک مرد تسخیر شده است! ✅

داستان ، دربارۀ یک مرد تسخیر شده است ! ❌

داستان،دربارۀ یک مرد تسخیر شده است! ❌

دربارۀ علائم نگارشی دربرگیرنده، موضوع کاملاً متفاوت است. وقتی می‌خواهید از علائمی مانند پرانتز یا گیومه استفاده کنید، باید نسبت به کلمۀ قبل یک فاصله گذاشته و کلمۀ بعد، بدون فاصله نوشته شود. مثال‌های زیر را ببینید:

ایمیل مارکتینگ (Email marketing) از بخش‌های مهم فرآیندهای بازاریابی محتوایی شماست. ✅

ایمیل مارکتینگ ( Email marketing ) از بخش‌های مهم فرآیندهای بازاریابی محتوایی شماست. ❌

ایمیل مارکتینگ(Email marketing) از بخش‌های مهم فرآیندهای بازاریابی محتوایی شماست. ❌

در پایان

حالا باید نحوه استفاده از علائم نگارشی فارسی را بدانید؛ دیگر فرقی نمی‌کند کارتان پارافریز تخصصی متن باشد یا ترجمه متن از ترکی به فارسی و یا ویرایش پایان نامه دیگر در استفاده از علائم نگارشی مشکلی ندارید.

سعی کردیم با مثال‌های کاربردی مفهوم را بهتر برسانیم. اگر حس می‌کنید نکته‌ای جا مانده حتماً با ما در میان بگذارید. مشتاقانه منتظر نظرات شما هستیم. 🙂

منبع: دانش نشانه‌گذاری در خط فارسی، دکتر ناصر نیکوبخت.